Hoe humaan is transhumanisme? 

Dromen over techniek  

Dieter K. Hammer, prof. dr.ir.emeritus Technische Universiteit Eindhoven, Department of Mathematics and Computer Science

Transhumanisme en 'human enhancement', de 'verbetering' van de mens met behulp van technologie, is de volgende fase in de evolutie van het materialisme en daarmee ook in het gevecht om de menselijke waardigheid en humaniteit. Wij staan aan het begin van de volgende technische revolutie, ook al beseffen veel mensen dit nog niet.

Een heel ingrijpende revolutie, omdat technologie die tot nu toe buiten ons stond, nu in de mens komt en een integraal onderdeel ervan wordt.

Met de ondertitel wil ik duidelijk maken dat wij op een dubbele manier dromen als het om transhumanisme gaat. In de eerste plaats dromen transhumanisten over de bevrijding van de mens van alle lichamelijke en geestelijke ongemakken door middel van techniek.

In de tweede plaats aanschouwen de meeste mensen de technische ontwikkelingen met een soort droombewustzijn.

Beide soorten van dromen vind ik verontrustend. Voor ik toelicht waarom, eerst een korte schets wat transhumanisme inhoudt.

Wat is transhumanisme?

De technologieën worden steeds verfijnder, waardoor zich fantastische nieuwe mogelijkheden aandienen. Wie wil bij het falen van een orgaan en het ontbreken van een geschikte donor geenkunstmatig orgaan? Wie wil een erfelijke afwijking niet door geavanceerde gentechnologie laten repareren en zodoende de eigen gezondheid of die van zijn kinderen veiligstellen? Wie wiler niet van een psychisch of geestelijk probleem verlost worden dankzij een hersenimplantaat?

In het verlengde hiervan liggen de verbetering van de intelligentie, het uitstellen van de dooden nog veel meer. Dit klinkt als sciencefiction, maar aan deze onderwerpen wordt hard gewerkt. Niet zozeer in Europa, maar vooral in Amerika en China, waar de regelgeving rond geknutsel aan het menselijke lichaam veel liberaler is.

Fantastische vooruitzichten, maar in de meeste gevallen is het volstrekt onduidelijk wat de uitwerkingen zijn, zeker op de lange termijn. Als wij niet opletten wordt het volgende tijdperk gedomineerd door cyborgs. Hybride wezens die een samensmelting zijn van biologie en technologie. Het grote gevaar is dat hierdoor de geestelijke ontwikkeling van de mens stagneert. Dat de mens degenereert tot een machine, een cyborg zonder gevoel, ik-bewustzijn en moraliteit.

Transhumanisme is een filosofische stroming die haar wortels in het gedachtegoed van de verlichting heeft en ernaar streeft om de mens met behulp van technologie te 'verbeteren'. Het achterliggende idee is het creëren van een nieuw soort supermens die de fysieke en psychische beperkingen van de huidige mens overwint. Men denkt dit te bereiken door een combinatie van computertechnologie, biotechnologie, gentechnologie en nanotechnologie, in de vorm van KI (kunstmatige intelligentie) in samenspel met 'big data', kunstmatige organen, hersenimplantaten, manipulatie van het genetische materiaal en nanobots.1) Machines op moleculair niveau die bijvoorbeeld medicijnen op de goede plek brengen of defecte cellen uitwisselen.

Verlangen naar spiritualiteit en geluk

Transhumanisme komt voort uit een verlangen naar spiritualiteit 2) en geluk, maar de oplossing gaat voorbij aan de natuur van de mens omdat ze materialistisch is.

Transhumanisme is gebaseerd op twee denkbeelden:

(1) de mens is een machine en

(2) die machine wordt bestuurd door informatie via een geavanceerde computer: ons brein.

Het bouwen van steeds krachtigere computers hebben wij intussen onder de knie. Als het nu nog lukt om met human-brain interfaces de besturingsinformatie uit onze hersenen te extraheren en in een supercomputer te laden, hebben wij de ultieme controle over de essentie van de mens.

Wij bestaan dan in cyberspace in de vorm van algoritmen en gegevens. Het lichaam met al zijn beperkingen is niet meer nodig. Zo'n intelligente machine heeft, zo fantaseert men, ook creativiteit, emoties, zelfbewustzijn en een eigen wil. Door de intelligentie van alle mensen te combineren, krijg je een explosie van intelligentie die vanzelf verder evolueert. Zo ongeveer is de redenering van extreme transhumanisten als Ray Kurzweil. 3) Ook Yuval Noah Harari gaat in zijn veel geprezen boek Homo Deus ervan uit dat het humanisme zijn langste tijd gehad heeft, omdat de mens een hoger dier is dat in een algoritme gevangen en in een machine geintegreerd kan worden.

Ook al zal het vermoedelijk niet zo'n vaart lopen, er zijn genoeg dingen om over na te denken.

Op de lange termijn dromen transhumanisten van een nieuwe mens die door techniek van alle ellende verlost is en zodoende ziekte en dood kan overwinnen. Hij wordt als het ware god-gelijk. En dit alles vanuit de luie stoel zonder de pijn die normaliter met het opdoen van nieuwe ervaringen en zelfontwikkeling gepaard gaat. Heb je pijn of ben je ongelukkig? Het algoritme past zich automatisch aan.

Geesteswetenschappelijk gezien is dit de dood in de pot: je ontloopt je karma en daarmee ook je verdere ontwikkeling, inclusief het verwerven van vrijheid. Voor veel beperkingen en ziektes hebben wij immers zelf gekozen om er iets van te leren.

De grens tussen mens en cyborg is vloeiend en daarmee ook de uitwerkingen van het transhumanisme. Wat zijn de voor- en nadelen van 'human enhancement' en wegen de eerste op tegen de laatste? Vanuit een spiritueel mens- en wereldbeeld kunnen wij veel ontwikkelingen in hun algemeenheid doorzien, maar er zijn ook concrete ervaringen nodig. Ondanks het feit dat wij die niet hebben, gebruiken wij ongereflecteerd nieuwe technologieën in de hoop dat het goed gaat. lk zie de fantastische mogelijkheden om de mens te ondersteunen, maar ik schrik ook van de problemen als wij daar niet goed mee omgaan.

Wat voor uitwerkingen hebben kunstmatige organen, hersenimplantaten en genmanipulatie op etherlichaam, astraallichaam en ik? Hoe werkt het omzeilen van leed op onze verdere ontwikkeling en ons karma? Wie stelt de ethische richtlijnen en wettelijke kaders voor de verbetering van de mens vast? Voor de beantwoording van deze vragen is nog veel geesteswetenschappelijk onderzoek nodig.

Transhumanisme is een mooi voorbeeld van de samenwerking tussen Lucifer en Ahriman: een luciferisch luchtkasteel met een ahrimanische implementatie. Als je niet weet wat erachter staat, zou je kunnen denken dat het transhumanisme een voortzetting is van het humanisme: humanisme 2.0. Niets is echter minder waar. In werkelijkheid gaat het om een karikatuur met als doel de volledig geahrimaniseerde mens: hoog intelligent, maar een (informatieverwerkende) machine. Ahriman verdraait alle dingen in hun tegenbeeld en wij hebben het niet door.

Wij communiceren bijvoorbeeld via sociale media en beseffen niet dat de echte communicatie van mens tot mens verloren gaat. Hij is een meester van de (half)leugen en het transhumanisme is voor mij een wolf in schaapskleren!

Droombewustzijn

De meeste mensen genieten van de goede en interessante dingen van technologie en blijven niet staan bij de gevolgen voor mens, maatschappij en aarde. Het is voor hen niet duidelijk dat wij techniek vanuit ons materialistische wereldbeeld zelf scheppen en hiermee ook voor de gevolgen verantwoordelijk zijn. Ook al is er gelukkig steeds meer aandacht voor de negatieve aspecten van bijvoorbeeld robotica, smartphones en computerspelletjes, de kritiek blijft oppervlakkig omdat ze zich beperkt tot het fysieke niveau.

Wij hebben bij technologie een soort droombewustzijn of toeschouwersbewustzijn.

Net zoals op televisie zien wij de film aflopen, maar voelen ons niet direct betrokken. Het basisprobleem is het gebrek aan bewustzijn voor wat wij aan het doen zijn, samen met het ongebreidelde geloof in de vooruitgang van de mensheid door techniek plus een gezonde portie egoisme. Wat hierbij ook niet helpt is dat de wereld steeds complexer wordt, waardoor veel mensen bij voorbaat afhaken.

Door onze onbewustheid creëren wij een bewustzijnsvacuum dat maar al te graag door de tegenstandersmachten ingevuld wordt. Ondanks alle nieuwe mogelijkheden brengt de ontwikkeling van de techniek ons steeds meer in contact met de machten van de ondernatuur. Wij experimenteren er vrolijk op los, gefascineerd door de nieuwe mogelijkheden, zonder over de gevolgen goed na te denken. Dit geldt zeker voor de lange termijn.

In feite imiteren wij op deze manier de tovenaarsleerling uit Goethes gelijknamige ballade. Helaas zonder een meester die de zaak weer in de grip kan krijgen. Die meester moeten wij dus zelf zijn, dat wil zeggen dat wij verantwoordelijkheid moeten nemen voor wat wij aan het doen zijn!

Ten aanzien van veel ontwikkelingen in de wereld zit ik zelf in de rol van toeschouwer. lk troost mij ermee dat het nu eenmaal niet mogelijk is om mij overal te engageren. Voor mijn eigen vakgebied, techniek in het algemeen en ICT (lnformatie en Communicatie Technologie) in het bijzonder, doe ik dit wel. Ik probeer om bewustzijn te kweken voor wat er gaande is en duidelijk te maken dat de menselijke waarden alleen vanuit inzicht in de spirituele achtergronden van techniek - in mijn geval de antroposofie - gewaarborgd kunnen worden.

Hoe verder?

Het antwoord op de in de titel genoemde vraag is voor mij duidelijk: hoe humaan de uitwerkingen van het transhumanisme zullen zijn, hangt helemaal af van hoe wij ermee omgaan. Als wij dit avontuur met een spiritueel bewustzijn en de nodige voorzichtigheid aangaan, kunnen er veel goede dingen uit voorkomen. Zo niet, bestaat de mogelijkheid dat de evolutie van mens en aarde stagneert en Ahriman zijn zin krijgt om de hele aarde tot een machine te maken.

Ook het antwoord op de ondertitel is helder: de transhumanisten zullen hun dromen steeds consequenter en met steeds meer vaart waarmaken. Hiermee wordt de overwinning van het huidige droombewustzijn voor de rest van de mensheid de grote uitdaging van de eenentwintigste eeuw.

Om het tij te keren zijn mijns inziens drie dingen nodig:

1. inzicht in de uitwerkingen van techniek vanuit een spiritueel mens- en wereldbeeld,

2. werken aan onszelf om tot morele intuïtie en morele techniek te komen en

3. hulp vanuit de geestelijke wereld. Hoe vullen wij die in?

Uit de vele mogelijkheden wil ik hier twee noemen die mij bijzonder aan het hart liggen. De meest voor de hand liggende mogelijkheid is bezinning op onze menselijkheid en dit begint met empathie. Empathie voor onze medemensen, de natuur en de aarde. Echte relaties, samenwerking en vernieuwing zijn alleen mogelijk bij de gratie van empathie en liefde. Een machine is daartoe niet in staat. Robots en geavanceerde cyborgs die de rol van mensen proberen over te nemen doen af aan onze humaniteit.

Hier doen zich twee problemen voor. In de eerste plaats beseffen veel mensen niet dat machines door kunstmatige intelligentie empathie perfect kunnen simuleren, maar nooit echte gevoelens zullen hebben. In de tweede plaats is de overgang tussen mens en machine sluipend en wordt het moeilijk om een reële houding tegenover zo'n geavanceerde cyborg in te nemen. Zeker als je geen inzicht hebt hoe de techniek werkt. Voor veel leken en oudere mensen is dit nu al een probleem.

De tweede mogelijkheid is de transformatie van het dode denken, dat wij overal in wetenschap en techniek tegenkomen, naar levend denken. 5) Het dode denken is het op logica gebaseerde denken van onze fysieke hersenen. Rudolf Steiner waarschuwde herhaaldelijk voor de gevolgen als wij niet leren om het dode en abstracte denken te overwinnen. 6) Voor deze overwinning, en daarmee ook voor de verovering van de vrijheid van de mens en zijn hele toekomst, is dit een cruciaal thema.

Wat houdt levend denken in? Voor mij vooral het denken in ontwikkelingsprocessen, in metamorfosen. De goetheanistische methode van natuurwaarneming die wij in de fenomenologie tegenkomen, is hiervoor een prachtige aanpak. Wij moeten weer leren om ons oordeel terug te houden en de fenomenen zichzelf te laten uitspreken in plaats van ze in een vooropgezet denkraam te dwingen.

Dit houdt ook in dat de gedachten zich op een organische manier ontwikkelen. Dat een gedachte consequent uit de vorige voortkomt en het geheel tot nieuwe inzichten leidt. Andere belangrijke aspecten van levend denken zijn het vermogen om dingen vanuit verschillende invalshoeken te kunnen bekijken alsmede denken met hoofd en hart, dat wil zeggen met inlevingsvermogen en gevoel. Dit is een lange oefenweg in tegenstelling tot de moeiteloze en snelle verlossing die transhumanisten ons beloven.


1) Een 'bot' is een zelfstandig computerprogramma of robot dat menselijke taken overneemt. Een 'nanobot' is een microscopisch kleine robot op moleculaire schaal.

2) Zie bijvoorbeeld Ray Kurzweil, The Age of Spiritual Machines - When Computer Exceed Human Intelligence, Penguin 1999.

3) Ray Kurzweil, Transcend - Nine Steps to Living Well Forever, Rodale 2010.

4) Rudolf Steiner, De filosofie van de vrijheid, Vrij Geestesleven 2012.

5) Zie bijvoorbeeld Mieke Mosmuller, Levend denken, Occident 2015.

6) Zie o.a. Rudolf Steiner, Perspektiven der Menschheitsentwicklung, GA 204, 14e voordracht van 13 mei 1921 in Dornach.

Dit artikel werd overgenomen uit Motief, Maandblad voor Antroposofie, nr. 226, oktober 2018.

 

naar boven